BOB DYLAN - Nobel Văn Học 2016
Bob Dylan đoạt Nobel Văn Học 2016 là một sự kiện phức tạp, tạo nên nhiều
tranh luận. Tóm lại, vấn đề cần bàn - Bob Dylan có phải là một nhà thơ đã đóng
góp và nâng cao thi ca bằng nghệ thuật ngôn từ và ý thức sáng tạo ? Trả lời câu
hỏi này trước tiên cần trình độ chuyên môn văn học, sau đó là một kinh nghiệm cộng
tâm hồn phóng khoáng của kẻ thưởng lãm sành điệu. Suy nghĩ và tranh luận, đây
là điều tốt trong không gian văn hóa công cộng; nhưng ta đừng quên tham khảo
các ý kiến có trọng lượng như Christopher Ricks, Billy Collins, Greil Marcus,
Joyce Oates, Salman Rushdie…
Chắc chắn người ít
ngạc nhiên nhất khi nghe tin Nobel Văn Học 2016 về tay Bob Dylan là Christopher
Ricks. Vị giáo sư Nhân Văn tại đại học Boston University kiêm giáo sư Thi Ca
Oxford là nhân vật chính trong công cuộc sưu khảo, biên soạn và bình phẩm giới
thiệu sự nghiệp sáng tác ca khúc của Bob Dylan - Shakespeare của chúng ta hôm
nay theo nhận định của giáo sư Ricks. Giới yêu chuộng Bob Dylan ở Mỹ hoặc Anh vẫn
gọi ông là The Bard - danh xưng dùng
riêng cho Shakespeare xưa nay.Trong bài nhập đề cho vựng tập ca
khúc của Bob Dylan - THE LYRICS,do Simon&Schuster xuất
bản năm 2014 nhờ công lao biên tập của Christopher Ricks, Lisa & Julie
Nemrow, Giáo sư Ricks đã nhận xét như sau về
nhà thơ-nhạc sĩ Bob Dylan: "provocative,
mysterious, touching, baffling, not-to-be-pinned-down, intriguing, and a
reminder that genius is free to do as it chooses" (khiêu khích, bí ẩn,
gây xúc động, đầy nghi vấn, khó thể định vị, và nhắc cho ta biết rằng thiên tài
hoàn toàn tự do muốn làm gì thì làm).
Học đàn ghita từ mười tuổi vừa chơi harmonica cùng nhiều loại nhạc cụ tự
học, Bob đã biến ca nhạc thành đam mê lớn trong đời. Bỏ học sau sáu tháng học bổng
tại University of Minnesota, chàng ca sĩ tài tử bắt đầu giang hồ ca hát tại mấy quán
rượu bình dân vừa học hỏi các bậc đàn anh trong hai dòng dân ca folk song cộng country music như Woody Guthrie, Hank Williams...đồng thời tiếp thu
một cách thông minh điệu blues với những
bài hát da Đen thống thiết của Rabbit Brown, Big Joe Williams, Leadbelly..
Hành vi tượng trưng khai mạc tiểu sử nghệ sĩ Bob
Dylan là chuyến viếng thăm thần tượng Woody Guthrie của mình tại bệnh viện
Greystone ở New Jersey tháng 2-1960. Ca sĩ sáng tác đàn anh này là đỉnh cao dân
ca Mỹ đã đưa xa truyền thống ca từ ballad
Anh nhờ biết kết hợp linh động ca nhạc blues
da Đen.
Lần đầu sang East Coast, bước chân phiêu lưu đã đưa Bob đến New York,
nơi ông bắt đầu sáng tác các ca khúc ballad
nhuộm blues về nỗi buồn đô thị và tâm
trạng lạc loài của dân nghèo tha phương như bài Talkin’ NEW YORK...khi ông
hát dạo kiếm sống quanh Greenwich Village;
Winter time in New York town
The wind blowin’ the snow around
Walk around with nowhere to go
Somebody could freeze right to the bone
…
I walked down
there and ended up
In one of them
coffee-houses on the block
…
Well, I got a
harmonica job, begun to play
Blowin’ my
lung out for a dollar a day…
(Phố xá New York mùa đông
Gió thổi tuyết bay khắp nơi
Loanh quanh chả biết đi đâu
Lạnh thấu xương bà con ơi
…
Tôi ra đường rồi dừng chân
Nơi một quán cà phê trên phố
…
Họ muốn tôi chơi harmonica
Một ngày trả lương một đô
Thế là tôi bắt đầu phình phổi thổi…)
Đề tài lưu lạc giang hồ nhảy tàu ngủ bến
quen thuộc với dân nghèo vô gia cư trong loạt hobo song của Woody Guthrie hay Peter Seeger lúc ấy có thêm tiếng
vang nhờ tiểu thuyết ON THE ROAD của
Kerouac cùng ảnh hưởng văn học Beat phóng túng hoang đàng; và Bob Dylan tung ra
ngay đĩa nhạc đầu với các ca khúc lừng danh như Highway 51, Freight Train Blues hoặc Down the Highway
thê thiết chất
blues sầu muộn và tuyệt vọng...
…Yes,
I’m walkin’ down the highway with my suitcase in my hand
Lord, I really
miss my baby, she’s in some foreign land
…
Yes, I been
gamblin’ so long, Lord, ain’t got much more to lose
Right now I’m
havin’ trouble, please don’t take away my highway shoes
…
So, I’m
a-walkin’ down your highway, just as far as my poor eyes can see
Yes, I’m
a-walkin’ down your highway, just as far as my eyes can see
From the
Golden Gate Bridge all the way to the Statue of Liberty
(Tay xách va li tôi bước trên xa lộ
Em xuất ngoại đi đâu, Chúa ơi, tôi
nhớ em quá
Đã lâu dính vào bài bạc, tôi chẳng
còn gì để mất, Chúa ơi
Nay tôi đang khốn đốn, còn đôi
giày đi đường xin đừng lấy của tôi
Vậy là tôi bước theo xa lộ, đi đến
cuối tầm mắt mỏi
Tôi cứ thế bước trên xa lộ đi theo
tầm mắt của tôi
Tôi cắm đầu đi từ cầu Golden Gate
đi miết tới tượng Tự Do Thần Nữ)
Từ Golden Gate- West Coast qua Statue Of
Liberty –East Coast, chàng thi sĩ tuổi 20 với cây đàn ghita đã lắng
nghe các tiếng nói và âm thanh của đất nước qua bài tình buồn của anh trai làng
nghèo như Girl from the North Country, lời than thở của thợ thuyền hay
nhà nông không nuôi nổi gia đình túng
thiếu như North Country Blues, Ballad of Hollis Brown hoặc Maggie’s Farm... Sự trưởng thành nghệ thuật của Bob Dylan gắn bó hữu
cơ với các biến động lịch sử của thập niên sáu mươi, đặc biệt là cuộc đấu tranh
dân quyền civil rights da Đen và phong trào phản chiến chống Hoa Kỳ can thiệp
vào Việt Nam. Từ đó ra đời các ca khúc thế sự quan trọng đánh dấu cả một thế hệ
thanh niên Mỹ như hitsong quen thuộc Blowin' in the Wind -
How many roads must a
man walk down/ Before they call him a
man ?
...
How many times must a
man look up/ Before he can see the
sky?
…
How many deaths will it take till he knows/ That too many people have
die ?
(Phải lang thang bao nhiêu nẻo đường, ta mới xứng với danh hiệu Con Người
?
Phải bao nhiêu phen ngước mắt nhìn lên , ta mới thấy được trời cao ?
Phải lên đến bao nhiêu con số tử vong, ta mới hay quá nhiều người đã chết
?)
Ca từ trong những bài hát thế
sự ta thán thân phận
con người hôm nay như A Hard Rain ‘s
A-Gonna Fall, phản biện lịch sử cùng tôn giáo da trắng trong Gates of Eden, Bob
Dylan's 115th Dream; chất vấn bạo lực xâm lăng của phương Tây
như When the Ship comes in, With God on
our Side; cảnh cáo chiến tranh toàn cầu trong Talkin' WWIII Blues....hay mối nguy vũ khí hạt nhân Masters of War... mang chất thơ bình dị
chân thực rất gần Jacques Prévert, Erich Fried, và đặc biệt Bertold Brecht.
Come you
masters of war
You that build
the big guns
You that build
the big planes
You that build
all the bombs
You that hide
behind walls
You that hide
behind desks
…
You play with
my world
Like it’s your
little toy
(Masters of War)
(Bớ các chủ nhân của chiến tranh
Các người đúc súng đại bác
Lắp ráp máy bay to
Thiết kế bom đủ lọai
Các người trốn sau những bức tường
Các người ẩn náu sau bàn giấy
Các người đùa với thế giới của tôi
Như nghịch món đồ chơi nhỏ của các
người)
Oh the history
books tell it
They tell it
so well
The cavalries
charged
The Indians
fell
The cavalries
charged
The Indians
died
Oh the country
was young
With God on
its side
…
But now we got
weapons
Of chemical
dust
If fire them
we’re forced to
Then fire them
we must
One push of
the button
And a shot the
world wide
And you never
ask questions
When God’s on
your side
(With God on Our Side)
(Chuyện đó được sử sách kể lại
Sách sử kể lại thật tài
Đoàn kỵ binh phóng tới
Đám thổ dân ngã quị
Đoàn kỵ binh phóng tới
Đám thổ dân chết rạp
Than ôi đất nước còn non trẻ
Nhưng thuộc về phe của Chúa Trời.
Bây giờ chúng ta có vũ khí
Thả bụi hoá chất mù trời
Nếu buộc phải bấm cò
Thì ta phải bấm thôi
Chỉ cần nhấn nút một cái
Tiếng nổ lan trùm thế giới
Và chúng ta chả bao giờ thắc mắc
Khi ta thuộc về phe của Chúa
Trời)
Ca khúc vừa trích dẫn trên đây tả đúng phản
ứng của siêu cường USA ngày xưa lập quốc bằng chính sách diệt chủng thổ dân và
hôm nay tiếp tục đường lối can thiệp quân sự sắt máu tại Trung Đông và Trung Á
từ cả chục năm qua với danh nghĩa
của Chúa Trời!
Còn
mấy lời ca dưới đây vô tình mà minh họa chính xác cho các làng biển miền Trung
sau vụ Formosa khi sông biển nhiễm độc, dân lành bị phản bội, giáo xứ cha cố bị
hành hung bắt bớ trong khi bọn hung thủ sát nhân thì giấu mặt –
I’ll walk to the
depths of the deepest black forest
Where the
people are many and their hands are all empty
Where the
pellets of poison are flooding their waters
Where the home
in the valley meets the damp dirty prison
And the
executioner’s face is always well hidden
Where hunger
is ugly, where the souls are forgotten…
(A Hard Rain ‘s A-Gonna Fall)
(Tôi sẽ đi tận vào rừng sâu tăm tối
Nơi có đông dân chúng với hai bàn tay
trống không
Nơi thuốc độc vò viên tràn ngập suối
sông
Nơi nhà tù ướt bẩn gặp mái nhà trong
thung
Và bộ mặt kẻ hành quyết bao giờ cũng
giấu kín
Nơi đó nỗi đói tàn tệ còn các linh hồn
thì không ai nhớ đến…)
Là nghệ sĩ-công dân trong một
quốc gia đa chủng tộc, Bob Dylan đứng về phía dân thiểu số với ý thức đấu tranh
chống các vi phạm nhân quyền. Như bài ca ballad
tự sự The Lonesome Death of Hattie
Carroll bình phẩm
vụ ông chủ da trắng Zanziger cầm gậy đập chết bà đầy tớ da đen Hattie mà chỉ
mang án sáu tháng tù; kẻ ở trọ nài nỉ chủ nhà gia hạn cư trú trong bài Dear Landlord, ca ngợi người hùng John Wesley Harding hai tay hai súng
bênh vực dân nghèo, trong khi các bài hát To
Ramona hay I Pity the Poor Immigrant
giàu cảm xúc về số kiếp di dân , đặc biệt từ vùng Nam Mỹ, nhọc nhằn đuổi theo
giấc American Dream khó vươn tới –
Ramona come closer
Shut softly your watery eyes…
Your cracked country lips
I still wish to kiss…
But it grieves my heart, love
To see you tryin’ to be a part of
A world that just don’t exist
It’s all just a dream, babe…
( To Ramona)
(Nhích tới gần thêm Ramona
Cặp mắt ướt át của em hãy nhắm lại
Đôi môi gái quê khô nứt của em
Tôi vẫn còn thèm hôn hít
Nhưng em yêu ơi
Tôi đau lòng khi thấy em
Cố hội nhập vào cái thế giới hư ảo
kia
Đó chỉ là giấc mộng em ơi !)
Nhưng nhân vật chính, vừa đồng lõa vừa nạn
nhân của Giấc Mộng Hoa Kỳ chính là dân da trắng trung lưu mà nhà thơ-ca sĩ của
chúng ta rất am tường qua chính trải nghiệm bản thân. Bị kỳ thị áp bức hay bị thua thiệt gạt
ngoài lề, số kiếp người lao động thấp hèn và tình cảnh đám di dân nhọc nhằn độ
nhật dù sao cũng dễ cảm thông vừa yêu cầu các giải pháp xã hội-pháp luật phân
minh. Nhưng các giai tầng từ trung lưu trở lên gánh vấn đề hiện sinh phức tạp
hơn - họ cần khẳng định liên tục diện mạo qua thu nhập cùng hưởng thụ tiện nghi
của nền văn mình tiêu thụ quá đa dạng. Các chứng stress, thần kinh rối loạn hay
suy nhược vì lối sống American way of
life là đề tài của các nhà tâm lý trị liệu - trong thơ văn đó là bầu khí từng
ám ảnh Fitzgerald với The Great Gatsby
, Nathanaël West với Miss Lonelyheart,
Allen Ginsberg cùng nhóm bạn thi sĩ Beat trong nhiều thi phẩm... Để minh giải
các ca khúc trữ tình chính sự của Bob Dylan, thính giả phải kinh qua lối sống
thường ngày ở Mỹ, nhất là nhịp độ đại đô thị. Tiêu biểu nhất có lẽ là album
HIGHWAY 61 REVISITED vào khoảng 1964-65 khi Bob Dylan hiện lên như một ca sĩ
kiêm nhà thơ dissident, phê phán và
mai mỉa một cách trào lộng lối sống vật chất kiểu Mỹ - một kiểu đánh mất chính
mình cho dù sự tha hóa ấy có phong lưu đến đâu.
You’ve been with the professors, they all
like your looks
With great lawyers and scholars you’ve discussed lepers and crooks
You’ve been through all of F. Scott Fitzgerald’s books…
Yes, but something is happening and you don’t know what it is
Do you, Mister Jones ?
(Ballad of a
Thin Man)
(Ông từng quen các giáo sư và họ đều
thích phong thái dung mạo của ông
Với các luật sư danh tiếng cùng đại
học giả ông từng tranh luận về bọn lừa bịp và lũ hủi
Sách của Scott Fitzgerald ông đọc
không sót cuốn nào...
Vậy mà chuyện đang xảy đến ông chẳng
biết trời trăng chi cả
Có đúng không, Mister Jones ?)
Một
chữ thường hiện đi hiện lại trong các bài hát là circus(gánh xiếc) khiến những kẻ
ái mộ Bob Dylan nhớ đến khoảng đời cầm ca lang bạt của ông trước khi thành ngôi
sao độc sáng. Nhưng trò xiếc circus
còn là ẩn dụ để ví von không gian dystopia
của văn minh tranh đua vật chất trống vắng các ý nghĩa và giá trị. Một ca khúc
đặc trưng là Desolation Row trong
album nói trên (bạn đọc quan tâm chỉ cần tìm bài hát này trên Youtube để thưởng
thức trọn vẹn một bài thơ kiệt tác) khi nghệ thuật ngôn từ được Bob Dylan trau
chuốt song song với lời tự sự đan dệt thời cuộc qua nhiều điển cố, danh nhân… Còn có thể trích dẫn vô vàn những
câu những đoạn đầy chất thơ, xin mời bạn đọc thong thả tham khảo trên sách báo,
internet càng ngày càng phong phú sau sự kiện Nobel vừa qua. Riêng cá nhân tôi,
điệp khúc này cứ trở đi trở lại trong đầu từ khoảng 40 năm qua , Like a Rolling Stone -
…How does it feel
To be without a
home…
…How does it
feel
To be on your
own
With no
direction home
Like a complete
unknown
Like a rolling
stone?
(Like a rolling stone)
(Không nhà không cửa
Mi cảm thấy thế nào
Lúc vô phương hướng
Chẳng biết cậy nhờ ai
Mi cảm thấy ra sao
Hỡi kẻ hoàn toàn vô danh
Như đá lăn hoài lăn mãi ?)_
Vừa sáng tác
vừa biên soạn dân ca, sự nghiệp ca khúc của Bob Dylan trên dưới khoảng năm trăm
bài, đề cập đến mọi đề tài trên trời dưới đất, từ cõi nhân sinh thống khổ đến
các phương trời triết lý-tôn giáo siêu phàm - trong đó có
nhiều bài thơ giá trị như Mr. Tambourine
Man, Gates of Eden, Along the Watchtower, Desolation Row, Farewell Angelina,
Lay down your Weary Tune... Kế thừa di sản giàu có của dân ca Anh-Mỹ cùng kho tàng âm nhạc blues da
đen, đứa con tinh thần của văn hóa Beat và trào lưu hiện sinh Âu-Mỹ đã vươn vai
thành kẻ khổng lồ - gọi ông là The
Bard thật không quá đáng vì chủ thể trữ tình sáng tạo Bob Dylan có thể
sánh vai với Shakespeare, William Blake hay Victor Hugo trong cố gắng truyền đạt
bằng nghệ thuật ngôn từ một ý thức nhân văn cao thượng. Bài viết này chỉ phác họa
vài nét về Bob Dylan xuyên qua những sáng tác ca nhạc của thập niên 60 - chuỗi
năm tháng đã khắc họa chân dung và cốt cách của một tài năng ngoại hạng . (Chủ
đề lý thú khác mà tác giả bài này không bàn thêm được ở đây là TÌNH CA - một thế giới tình cảm được diễn đạt bằng thủ
pháp và phong cách country-folk đặc
thù của Bob Dylan, cũng độc đáo không thua các tình khúc Leonard Cohen hoặc
Jacques Brel, Serge Gainsbourg trong làng nhạc Pháp).
CHÂN PHƯƠNG Mùa Nobel Văn Học 2016
